Hoe Design Thinking het lerarentekort in Vlaanderen bestrijdt

Pieter Sprangers is onderwijs designer in Vlaanderen. Met zijn organisatie Domo de Refontiro ondersteunt hij scholen met vooruitstrevend HR beleid. Mede dankzij hem is Klassewerkplek nu ook beschikbaar als meetinstrument in Vlaanderen. In een interview deelt hij zijn scherpe kijk op het onderwijs in Vlaanderen, dat wel wat burgerlijke ongehoorzaamheid kan gebruiken om te innoveren, zo stelt hij.

Met Paul Baan, oprichter van Klassewerkplek, praat hij over de verschillen tussen personeelsbeleid in het onderwijs in Vlaanderen en Nederland, hoe Design Thinking de huidige weeffouten uit het onderwijssysteem kan halen en of de factoren voor werkgeluk onder leerkrachten identiek zijn. In dit artikel lees je onder andere meer over de visie van Pieter en over hoe Design Thinking het lerarentekort in Vlaanderen bestrijdt. Wil je het gesprek liever in zijn geheel beluisteren? Dan vind je hier de podcast.

Provoceren om te innoveren

Sprangers heeft naast diverse academische studies op het gebied van design thinking, scientific educational design research en publiek management, ook de academische lerarenopleiding succesvol afgerond: een goede achtergrond voor een helikopterview op het onderwijs in België. Deze past hij toe door scholen te begeleiden met complexe veranderingsprocessen. Ook in Vlaanderen is er een lerarentekort en dat noodzaakt scholen zich anders te organiseren en nieuw beleid op te stellen. Domo de Refontiro voert provocerende interventies uit bij scholen, waarin ze experimenteren met andere organisatie- en onderwijsvormen. Volgens de methodiek van Design Thinking onderzoeken ze zo de beste organisatievorm om het werkgeluk voor de leraar en de onderwijskwaliteit te verbeteren.

Personeelsbeleid is een belangrijke factor in de veranderingstrajecten. In de praktijk zegt hij dat veel scholen - misschien wel als laatste sector in de maatschappij - vaak nog geen personeelsbeleid hebben. Feedback geven op elkaars functioneren is niet gebruikelijk, omdat van oudsher de individuele leraar voor een klas staat met de deur dicht.

Feedback geven op elkaars functioneren is niet gebruikelijk, omdat van oudsher de individuele leraar voor een klas staat met de deur dicht.

“Nu er langzaam oog begint te komen voor het welbevinden van de leerkracht, kunnen we in de onderwijssector profiteren van de ervaring en kennis die al bestaat in andere sectoren’, zegt Sprangers. Als onderwijs designer springt hij op de barricades om multidisciplinair te kijken naar wat andere sectoren kunnen bijdragen aan de verbetering van het onderwijs. Bijvoorbeeld, hoe ze daar hun HR-beleid hebben ingericht om te zorgen dat ze professionals behouden.

In Vlaanderen is een personeelstevredenheidsonderzoek elke 5 jaar verplicht. De traditionele instrumenten hiervoor zijn vaak omslachtig en niet erg waarderend. Deze geven niet de vereiste feedback waar schoolleiders direct, samen met het team, mee aan de slag kunnen. Daarom heeft Sprangers het Klassewerkplek-onderzoek geïntroduceerd in België. In de podcast maakt hij de uitslagen bekend. Wil je direct lezen welke scholen de titel mogen dragen in 2023, kijk dan hier.

Oorzaken voor het Vlaamse lerarentekort

Net als in Nederland wordt werkdruk door leerkrachten gezien als de grootste frustratie. Belangrijk dus om dit aan te pakken omdat dit een grote impact heeft op het werkgeluk en daarmee het lerarentekort.

Maar dat is niet eenvoudig. Volgens Sprangers gaat het om keuzes maken. Daarom werkt hij met een start/stop-tool waarmee de school kritisch reflecteert welke projecten ertoe doen. Welke pak je op en voor welke wordt het tijd om af te sluiten?

Hij licht toe: “We zijn vooral leraar om het leren van jonge mensen te stimuleren. De rest is misschien overbodige ballast. Kunnen we misschien sommige zaken die we verplicht zijn vanuit de overheid om te documenteren, tijdelijk niet doen in het voordeel van andere onderwijskundige interventies die beter bijdragen tot het leren van de leerling en het werkgeluk van de leraar? Verandering vereist soms enige burgerlijke ongehoorzaamheid. Maar leraren komen er tijdens het invullen van de start/stop-tool ook vaak achter dat ze zichzelf veel dingen opleggen. Af en toe een beetje luiheid toestaan, kan in het voordeel werken van de leraar.”

Kies bewust welke projecten je start als school en welke afgesloten kunnen worden.

Andere oorzaken voor het Vlaamse lerarentekort

Andere factoren die het lerarentekort veroorzaken, volgens Sprangers:

1. Het onderwijssysteem in Vlaanderenis zo georganiseerd dat deze onwerkbaar is geworden in een voortdurend veranderende samenleving.

Hoewel er vaak goede redenen voor procedures en regelgeving zijn, brengen ze in de praktijk vaak ongewenste negatieve effecten met zich mee. Zo leidt de onderwijsvrijheid – erg belangrijk in België – soms tot klassen van 3 tot 4 leerlingen op scholen op een steenworp afstand van elkaar. Dat is weinig efficiënt.

Experimenteren met andere methodes of organisatievormen is door wetgeving bijna onmogelijk geworden. Scholen zouden tijdelijk ruimte moeten krijgen om doordacht in te grijpen op de schoolorganisatie en te evalueren, pleit Sprangers. Hiervoor ontstaat langzaam ruimte maar wetgeving loopt nog altijd achter op de werkelijkheid en beperkt de innovatiekracht in het onderwijs.

2. Traditionele onderwijsmethodes overheersen nog: 1 leraar in een klaslokaal met een klas van 15 leerlingen. Team-teaching of co-teaching zou efficiënter zijn in veel gevallen.

3. Bemoeienis van ouders, soms tot in de klas, vraagt veel tijd van leerkrachten.

4. Administratieve procedures: het invullen van balanced scorecards wordt belangrijker gevonden dan goed lesgeven.

Wet- en regelgeving beperken experimenteren met andere organisatie- en werkvormen, wat de innovatiekracht in het onderwijs beperkt.

Rol van de schoolleider

Uit de Belgische resultaten blijkt net als uit de resultaten in Nederland dat de schoolleider in belangrijke mate het werkgeluk van de leraar bepaalt. Én de kwaliteit van het onderwijs, stelt Sprangers. Onderzoek van de Wallace Foundation laat zien dat de schoolleider rechtstreeks invloed heeft op de resultaten in taal, rekenen en wiskunde op zijn/haar school. Daarvoor is het cruciaal dat de schoolleider regelmatig betekenisvolle professionele gesprekken voert met leerkrachten over het wezen van de leerkracht, namelijk lesgeven. Sprangers adviseert 3 tot 4 keer per week. Dat hoeft geen uur te duren, maar kan ook een flitsbezoek aan de klas zijn. De schoolleider hoeft niet alle gesprekken zelf te doen. Hij of zij kan ook faciliteren dat deze dialoog met collega-leerkrachten wordt gevoerd.

Ook persoonlijke ontwikkeling draagt bij aan werkgeluk. De schoolleider moet kijken waar leerkrachten in de praktijk tegenaan lopen en dat als startpunt nemen voor de persoonlijke ontwikkeling. Naast een centraal ontwikkelthema van de school moet er voldoende ruimte zijn voor deze individuele persoonlijke ontwikkeling.

Een derde punt dat de schoolleider mogelijk moet maken, is ruimte creëren voor teams van leerkrachten. Leerkrachten staan de meeste tijd alleen voor de klas. In de praktijk blijkt dat op scholen met teacher teams het werkgeluk al verbetert, omdat leerkrachten voelen dat ze er niet alleen voor staan en complexere uitdagingen aankunnen als team. Bovendien ontstaat hierdoor “vrije” tijd die de leerkracht kan benutten voor persoonlijke ontwikkeling.

Het belangrijkst is mensgericht personeelsbeleid, volgens Sprangers. De schoolleider moet duidelijke kaders en een gedeelde visie uitdragen maar daarbinnen moet genoeg ruimte zijn voor eigen invulling, professionele ontwikkeling en mogelijkheden om te experimenteren. Sprangers citeert de Zweedse professor Hans Nytell: leerkrachten moeten niet worden gezien als schildknapen die uitvoerend werk doen maar als ridders: vakmensen die experimenteren en goede onderwijspraktijken creëren.

Advies van Sprangers: Trek ook bij mislukte experimenten een fles Cava open om te vieren dat je de kwestie wel hebt onderzocht.

Hoe nu verder in Vlaanderen? En wat kan Klassewerkplek daaraan bijdragen?

Sprangers raadt de nieuwe Vlaamse Klassewerkplekken aan om hun best practices te delen met andere scholen. En hij nodigt Ben Weyts, minister van Onderwijs, uit om bij deze scholen op bezoek te gaan en te kijken waarom ze zo positief scoren. Ook raadt hij de Klassewerkplekken aan hun ervaringen te delen met Vlaamse schoolbesturen, vooral om vernieuwd personeelsbeleid op de agenda te zetten.

Wil je de hele podcast nog eens beluisteren? Dan kan dat via de bekende podcastkanalen.